Γυναικοκτονία ή άνθρωποκτονία; Η έμφυλη βία στις μέρες μας
Κατσανδρή Αικατερίνη, Δικηγόρος Αθηνών
Υπ. Διδάκτωρ Ποινικών και Εγκληματολογικών Επιστημών Νομικής Σχολής Αθηνών
Το τελευταίο έτος παρατηρήθηκαν συνεχείς δολοφονίες γυναικών από τους συζύγους, τους συντρόφους ή τους πρώην συζύγους/σύντρόφους αυτών. Πρόκειται για γυναικοκτονία ή απλή ανθρωποκτονία; Που οφείλεται η έξαρση και η μαζικότητα αυτών και πως μπορεί η εκάστοτε γυναίκα να προστατευτεί;
Στον ποινικό μας κώδικα μπορεί να μην υπάρχει ακόμα ο όρος «γυναικοκτoνία» αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν αποτελεί ένα εγκληματολογικό και κοινωνικό φαινόμενο το οποίο παίρνει ανησυχητικές διαστάσεις και θα έπρεπε να μας ανησυχεί έντονα.
Στατιστικά οι άντρες τείνουν να πέφτουν θύματα εγκληματικών ενεργειών (κλοπές, ληστείες κ.α.) πολύ πιο συχνά από τις γυναίκες. Θα έπρεπε όμως να μας προβληματίζει ιδιαίτερα το γεγονός πως στατιστικά οι γυναίκες αποτελούν σχεδόν αποκλειστικά τα θύματα εγκλημάτων όπως ο βιασμός, η ενδοοικογενειακή βία και η ανθρωποκτονία από τους συντρόφους τους. Επιπροσθέτως, οι γυναίκες πολύ πιο συχνά από τους άντρες θυματοποιούνται από άτομα του άμεσου συγγενικού/οικογενειακού και φιλικού τους περιβάλλοντος.
Όπως αναφέρει το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Ισότητας: «Γυναικοκτονία είναι η δολοφονία γυναικών και κοριτσιών εξαιτίας του φύλου τους. Η οποία μπορεί να πάρει τις εξής μορφές: δολοφονία γυναίκας ως αποτέλεσμα άσκησης βίας από το σύντροφο της, βασανιστήρια και δολοφονία λόγω μισογυνισμού, δολοφονία γυναίκας στο όνομα της τιμής ενός άντρα, στόχευση γυναίκας ή κοριτσιού με σκοπό την ένοπλη σύγκρουση, κακοποίηση και εξόντωση γυναίκας λόγω φτωχής προίκας, δολοφονία γυναίκας λόγω αποκάλυψης του σεξουαλικού αυτό-προσδιορισμού της, δολοφονία γυναικών προερχόμενων από φυλές ιθαγενών, δολοφονία νεογνών εξαιτίας του φύλου τους, θάνατοι με ακρωτηριασμό γεννητικών οργάνων, περιστατικά που συνδέονται με κυκλώματα σωματεμπορίας και διακίνησης ναρκωτικών. Σύμφωνα όμως πάλι με το Ευρωπαικό Ινστιτούτο Ισότητας ο στατιστικός ορισμός της γυναικοκτονίας είναι ο εξής: «Γυναικοκτονία είναι η δολοφονία μιας γυναίκας από ερωτικό σύντροφο και ο θάνατος μιας γυναίκας ως αποτέλεσμα πρακτικής που είναι επιβλαβής στις γυναίκες. Ως ερωτικός σύντροφος νοείται πρώην ή νυν σύζυγος ή σύντροφος, ανεξάρτητα από το αν ο δράστης έχει μοιραστεί ή μοιράζεται την ίδια κατοικία με το θύμα».
Η γυναικοκτονία όμως δεν είναι απλώς ένα έγκλημα με θύματα γυναίκες και θύτες άντρες, είναι ένα έγκλημα όπου οι γυναίκες είναι θύματα ακριβώς επειδή είναι γυναίκες (και αυτό θα έπρεπε να αποτελεί ειδική περίσταση). Αυτό που διαφοροποιεί την γυναικοκτονία από την ανθρωποκτονία είναι η ύπαρξη του έμφυλου γνωρίσματος. Η έμφυλη βία οδηγεί στην γυναικοκτονία. Η πανδημία του covid-19 οδηγήσε μεν σε μεγάλη αύξηση της ενδοοικογενειακής και έμφυλης βίας, τα αίτια όμως των μαζικών ανθρωποκτονιών γυναικών είναι σίγουρα βαθύτερα. Ίσως ο εγκλεισμός της πανδημίας απετέλεσε ένα πρόσφορο έδαφος για τον κακοποιητή και εκκόλαψε την κατάσταση αυτή, πιθανόν και να την επιδείνωσε δεν απετέλεσε όμως αυτή καθεαυτή την αιτία για την πληθώρα των γυναικών που έχασαν φέτος τη ζωή τους από τον κακοποιητή σύζυγο ή σύντροφο, πρώην και νυν.
Η έμφυλη βία μπορεί να διαπραχθεί εναντίον του θύματος τόσο σε ιδιωτικό όσο και δημόσιο χώρο (οικία, εργασιακό χώρο, καφέ). Η έμφυλη βία μπορεί να είναι σωματική αλλά και ψυχική. Έμφυλη βία αποτελεί και ο εξαναγκασμός, οι απειλές, η στέρηση της ελευθερίας κ.α. Στην ακραία μορφή της η έμφυλη βία οδηγεί στη γυναικοκτονία. Η ανθρωποκτονία εις βάρος του γυναικείου φύλου από πρόθεση πρόκειται για την χειρότερη μορφή έμφυλης βίας. Οι γυναικοκτονίες ουσιαστικά είναι εγκλήματα που βασίζονται σε παλιές αλλά βαθιά ριζωμένες απόψεις της κοινωνίας, οι οποίες θέλουν τη γυναίκα υποταγμένη στο ανδρικό φύλο. Τι περισσότερες φορές ο θύτης είναι ο σύζυγος ή ο σύντροφος του θύματος (πρώην ή νυν). Οι ανθρωποκτονίες σε βάρος των γυναικών από τον σύντρφο ή τον σύζυγο δεν γίνονται ξαφνικά αντιθέτως θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι αποτελούν την κορύφωση μιας διαρκούς βίαιης συμπεριφοράς, καθότι στις περισσότερες περιπτώσεις ο δράστης είχε κακοποιητική συμπεριφορά προς το θύμα πολύ πριν φτάσει στο έγκλημα.
Κατά πόσο όμως θα μπορούσε ο όρος «γυναικοκτονία» να αναγνωριστεί νομικά;
Στην Αργεντινή αναγνωρίστηκε νομικά το 2016 ο όρος «γυναικοκτονία» μετά από πληθώρα διαδηλώσεων που ακολούθησαν τρεις δολοφονίες γυναικών από άνδρες. Επιπλέον, στη Λατινική Αμερική έχει ενσωματωθεί ο όρος «γυναικοκτονία» σε διάφορες χώρες όπως το Μεξικό, η Χιλή, η Κόστα Ρίκα, η Γουατεμάλα, το Ελ Σαλβαδόρ και η Δομινικανή Δημοκρατία. Συγχρόνως, η Ευρωπαϊκή Ένωση, παρότι δεν έχει αναγνωρίσει ακόμα νομικά τον όρο «γυναικοκτονία» συμμετέχει ενεργά στην πρωτοβουλία «Spotlight» των Ηνωμένων εθνών, που έχει ως σκοπό τον τερματισμό των γυναικοκτονιών, ενώ υπάρχει και το παρατηρητήριο «Femicide Across Europe» που εξετάζει το ζήτημα τις γυναικοκτονίας.
Κατά το άρθρο 299 του ποινικού μας κώδικα η ανθρωποκτονία από πρόθεση τιμωρείται με ισόβια. Σε πολλές όμως περιπτώσεις η ποινή μειώνεται λόγω ελαφρυντικών περιστάσεων. Ο όρος «γυναικοκτονία» θα μπορούσε να αγναγνωριστεί νομικά και να συμπεριληφθεί στον Ποινικό μας Κώδικα είτε με απευθείας επιβαρυντική περίσταση στο άρθρο 299 ΠΚ, είτε με το να προστεθεί ως διάκριση λόγω φύλου στο άρθρο 81Α ΠΚ. Επιπροσθέτως, όπως πρότεινε και η συνάδελφος Χαρά Χιόνη-Χότουμαν θα μπορούσε να αναπτυχθεί μία νομολογία όπου θα λαμβάνεται υπόψη κατά την επιμέτρηση της ποινής από το δικαστήριο ο παράγοντας της έμφυλης βίας.
Οι γυναίκες θύματα ενδοικογενειακής και έμφυλης βίας πρέπει να αναζητήσουν βοήθεια πάραυτα και να απομακρυνθούν εντελώς από τον κακοποιητικό σύζυγο ή σύντροφο πρώην ή νυν. Συγχρόνως η πολιτεία και οι αστυνομικές αρχές οφείλουν να σταθούν αρωγοί στην προσπάθεια τους αυτή και να μην αντιμετωπίζουν αδιάφορα τις εκάστοτε καταγγελίες.
Στην εξάλειψη της ακραίας βίας ενάντια των γυναικών δύνανται να συμβάλουν και οι ίδιοι οι άντρες με το να γίνουν σύμμαχοι στο αγώνα εξάλειψης της βίας αυτής, να μην επικροτούν περιστατικά βίας, να μην ασκούν οι ίδιοι βία ενάντια των γυναικών αλλά να τις αντιμετωπίζουν με σεβασμό, να παρεμβαίνουν ενάντια στην βία που ασκούν άλλοι άντρες και να αντιμετωπίζουν τις βαθύτερες αιτίες της έμφυλης βίας.
Τέλος, θα έπρεπε όλους να μας προβληματίζει το γεγονός πως μέσα σε ένα μόλις έτος είχαμε πάνω από 13 ανθρωποκτονίες εναντίον γυναικών από άτομα του οικείου περιβάλλοντος τους (συντρόφους και συζύγους) και να βρεθεί λύση άμεσα. Η καταπολέμηση αυτού του φαινομένου είναι ζήτημα που θα έπρεπε να μας απασχολεί όλους μας καθώς η θανατηφόρα βία ενάντια των γυναικών δεν αποτελεί πλέον ένα ατομικό ζήτημα αλλά ένα κοινωνικό και δημόσιο πρόβλημα.